Ngày 7 tháng 5 năm 1931, mười
ngàn người ở chân thành Nữu Ước
(New York) được mục kích một cuộc
săn người sôi nổi chưa từng thấy.
Một trăm năm mươi lính công an
bao vây một căn phố để bắt tên y
cũng mang hai cây súng sáu trong
mình. Họ leo lên mái nhà chung
quanh, dùng hơi cay và trong hơn
một tiếng đồng hồ, cả một khu mỹ lệ
nhất của Nữu Ước vang lên tiếng
súng và tiếng "lạch tạch" của liên
thinh. Crowley núp sau chiếc ghế
đệm bông, bắn lại lính không ngừng.
Khi bắt được y rồi, viên giám đốc
công an tuyên bố: "Nó vào hạng tội
nhân nguy hiểm nhất. Nó muốn giết
người là giết, không vì một lý do gì
hết".
Nhưng còn chính tội nhân, Crowley,
y tự xét y ra sao? Muốn biết, bạn hãy
đọc hàng sau này mà y vừa chống
cự với lính vừa viết để lại cho đời
"Dưới lớp áp này, trái tim ta đập,
chán ngán, nhưng thương người,
không muốn làm hại một ai hết".
Không muốn làm hại ai hết! Vậy mà
trước đó mấy ngày, khi một người
lính lại gần y để hỏi y giấy phép lái xe
hơi, thì y xả ngay một loạt súng, giết
người đó tức thì. Một kẻ sát nhân
không gớm máu như vậy mà còn tự
khoe: "Trái tim thương người, không
muốn làm hại một ai hết!".
Trước khi lên ngồi ghế điện để chịu
tử hình tại khám Sing Sing, y còn
than: "Tôi chỉ tự vệ mà người ta xử
tôi như vậy đó".
Nghĩa là trong thâm tâm y, y nhất
định không chịu nhận y có tội.
Bạn sẽ nói: "Thì chỉ có nó nghĩ thế,
chứ còn ai lạ đời như vậy nữa".
Không đâu, thưa bạn: kẻ thù số một
của nước Mỹ. Al Capone, tên đầu
đảng ăn cướp đã làm cho châu
thành Chicago kinh khủng, cũng nói:
"Ta đã dùng những năm tươi đẹp
nhất trong đời ta để mua vui cho
thiên hạ, vậy mà phần thưởng chỉ là
bị chửi và bị săn bắn như con thú
dữ".
Mà cả Dutch Schluts, một trong
những tên cướp lợi hại nhất ở Nữu
Ước cũng tuyên bố với một ký giả
rằng y là ân nhân của thiên hạ.
Viên Giám đốc khám Sing Sing, ông
Lawes, viết "ở Sing Sing, những tội
nhân đều tự cho họ cũng có tâm
trạng thông thường khác đời chi hết.
Cũng lý luận, giảng giải, tại sao
chúng bị bắt buộc phải cạy tủ sắt
hoặc bóp cò... và tuyến bố rằng bỏ
tù chúng thật là bất công".
Nếu ba tên cướp đó và bọn khốn
nạn đương nằm trong khám, tự cho
mình vô tội như vậy thì những người
mà chúng ta gặp mỗi ngày, ở ngoài
đường, cả các bạn nữa, cả tôi nữa,
chúng ta ra sao?
Cho nên ông John Wannamaker, một
thương gia lớn, có lần đã tự thú: "Từ
30 năm nay, tôi đã hiểu rằng: sự chỉ
trích chẳng ích lợi gì hết". ÔNg đã
sớm hiểu bài học đó. Riêng tôi, tôi
đã phải phấn đấu trong một phần
ba thế kỷ trước khi thấy ló ra ánh
sáng của chân lý này; "Dù người ta
có lỗi nặng tới đâu, thì trong 100 lần,
có tới 99 lần người ta cũng tự cho là
vô tội".
Chỉ trích là vô ích (nó làm cho kẻ bị
chỉ trích phải chống cự lại và tự bào
chữa) mà còn nguy hiểm, oán thù.
Hơn nữa, kẻ ta chỉ trích tự nhiên sẽ
hằn học chỉ trích lại ta, như ông Tổng
trưởng Bộ Nội vụ Albert Fall, vì ăn
hối lộ 100.000 đồng mà dùng gươm
súng đàn áp kẻ bị ức hiếp, sau vỡ lỡ,
bị ngồi khám, làm cho dư luận toàn
quốc oán hờn Chính Phủ, Đảng
Cộng Hoà suýt đổ, Tổng thống
Harrding bị giày vò lo lắng đến đỗi ít
năm sau thì chết. Vậy mà khi người
trách y đã lợi dụng lòng tin cậy của
bạn ông là ông Harding và phản
ông, thì vợ y nhảy chồm chồm lên,
khóc sướt mướt, vặn tay bứt tóc, rủa
đời, la lớn: "Không! không! Chồng tôi
không phản ai hết. Cả một toà nhà
đầy vàng cũng không quyến rũ được
chồng tôi. Chông tôi đã bị người ta
phản."
Tâm trạng con người là như vậy đó.
Kẻ làm quấy oán trách đủ mọi người,
mà chẳng bao giờ oán trách mình
cả. Bạn cũng như vậy mà tôi cũng
như vậy. Cho nên từ nay, mỗi lần
muốn chỉ trích ai, ta nên nhớ tới hai
tướng cướp Capone và Crowley, tới
lời chỉ trích ta thốt ra, cũng như con
chim bồ câu, bao giờ nó cũng trở về
chỗ cũ. Kẻ bị ta chỉ trích sẽ tìm thấy
hết lý luận để tự hào chữa và trở lại
buộc tội ta.'
Vì hiểu vậy nên ông Abraham Lincoln
đã để lại cái danh là có tài dẫn đạo
quần chúng bực nhất trong lịch sử
loài người. Hồi thiếu thời ông nhiệt
liệt chỉ trích bất cứ ai, thậm chí tới
viết những thơ phúng thích để chế
diễu người ta rồi đem liệng cùng
đường cho thiên hạ đọc cười chơi.
Một lần cũng vì thói quen đó, suýt
gây nên một cuộc đấu gươm. Từ đó
chẳng những ông không bao giờ
nhạo báng mỉa mai ai nữa, mà còn
khoan dung dễ dãi với mọi người.
Châm ngôn của ông là: "Đừng xét
người, nếu ta không muốn người xét
lại ta".
Trong thời Nam Bắc chiến tranh,
một lần bại quân phương Nam, ban
đêm chạy tới một sông, vì mưa bão
mà nước dâng cao không thể nào
qua nổi. Ông đánh dây thép, rồi
muốn chắc chắn hơn, lại sai người
phương Bắc bảo phải lập tức tấn
công quân phương Bắc bảo phải lập
tức tấn công quân phương Nam do
tướng Lee cầm đầu. Nhưng Meade vì
ngần ngừ trễ nãi đã làm ngược hẳn
hiệu lệnh ông và để quân phương
Nam thừa dịp mực nước xuống, qua
sông mà thoát được, lỡ mất cơ hội
độc nhất, vì chỉ một trận đó có thể
chấm dứt cuộc Nam Bắc tương tàn...
ÔNg Lincoln giận lắm, la: "Trời cao
đất dày, như vậy nghĩa là gì?"
Rồi ông than với con rằng: "Quân
địch đã ở trong tay ta mà lại để cho
nó thoát! Trong tình thế đó bất cứ ai
cầm quân cũng có thể đánh bại
tướng Lee. mà nếu cha có mặt tại
đó, chắc chắn cha đã thắng trận rồi!
"Đoạn ông hậm hực viết bức thư
này:
Đại tướng thân mến,
Tôi không tin rằng nhận chân được
sự đại tướng Lee trốn thoát tai hại là
dường nào! Quân đội y trong tay ta,
và vì y đã bại nhiều phen,nếu đánh
ngay lúc đó thì chỉ có một trận là
chiến tranh đã kết liễu. Nay thì nó sẽ
kéo dài ra không biết đến bao giờ.
Thứ hai trước, ông đã không thắng
nồi Lee, bây giờ y đã qua sông, mà
lực lượng của ông chỉ có thể bằng
hai phần ba hôm đó thì làm sao
thẳng nổi y được nữa?
....Dịp may ngàn năm một thuở của
ông đã qua rồi và không ai thấu nổi
nỗi buồn của tôi!
Nhưng bức thư đó, bức thư trách
nhẹ nhàng có vậy, ông viết rồi mà
không gởi. Sau khi ông chết, người ta
tìm thấy trong tờ của ông.
Vậy có lẽ ông đã tự nghĩ: "Hãy khoan,
đợi một chút... đừng hấp tấp. Ta
ngồi yên ổn trong toà Bạch Cung
này mà ra lệnh thì thật dễ. Nhưng
nếu ta đã có tuần nay, ta đã thấy
máu chảy, đã nghe tiếng rên la của
binh lính bị thương, hoặc hấp hối,
thì có lẽ ta cũng không hăng hái tấn
công kẻ địch lắm. Vả lại, nếu ta có
tính rụt rè của Meade thì ta cũng đã
hành động y như ông ta. Thôi, việc
đã vậy rồi, nói cũng vô ích. Gởi bức
thư này đi, dù ta có hả giận chút
đỉnh, nhưng Meade sẽ trách lại ta,
sinh ra bất hoà, oán giận, mất lòng
tự tín của ông ta đi, và biết đâu ông
chẳng từ chức nữa".
Là vì ông đã kinh nghiệm rằng
những lời nghiêm trách không có
một ích lợi nào cả.
ÔNg Theodore Roosevelt kể lại rằng
hồi ông còn làm Tổng thống, mỗi lần
gặp điều khó xử, thường ngả lưng
vào ghế nhìn lên tấm hình của
Lincoln treo trên tường và tự hỏi: "
Lincoln ở địa vụ mình, sẽ xử trí ra
sao? Giải quyết ra sao?".
Chúng ta cũng vậy, lần sau có muốn
"xài" ai, hãy rút tấm giấy 5 mỹ kim ở
trong túi ra mà ngắm hình Lincoln
trên đó rồi tự hỏi: "ở vào địa vị ta,
Lincoln xử trí ra sao?" và muốn sửa
đổi người, ta hãy sửa đổi ta trước đã.
Như vậy có lợi hơn và... ít nguy hiểm
hơn.
Khổng Tử nói: "Khi bực cửa nhà ta
dơ thì đừng chê nóc nhà bên sao
đầy tuyết".
Hồi nhỏ tôi tự phụ lắm. Một lần
nhận được một bức thư có thêm
mấy chữ này: "Thư này đọc cho
người ta viết, mà không coi lại". Tôi
thích hàng chữ đó lắm vì tôi thấy nó
cho ta cái vẻ quan trọng và bề bộn
công việc. Rồi một hôm, muốn lên
mặt với một tiểu thuyết gia, tôi viết
thư cho ông ta và cũng thêm hàng
chữ ấy. Tiểu thuyết gia đã gởi trả lại
một bức thư và thêm vào: "Chỉ có sự
ngu xuẩn của ông mới ví được với sự
thô lỗ của ông thôi".
Nói cho đúng, tôi đã vô lễ và những
lời chỉ trích đó không phải là không
xứng đáng. Nhưng vì tôi chỉ là một
thằng người nên tôi thấy nhục lắm và
thầm oán tiểu thuyết gia đó đến nỗi
mười năm sau, khi hay tin ông ta
chết, tôi đã chẳng tiếc một người có
tài mà chỉ nhớ tới sự ông đã làm
thương tổn lòng tự ái của tôi.
Vậy bạn muốn người ta oán tới chết,
thì hãy dùng những lời chỉ trích cay
độc. Còn không thì nên nhớ rằng,
loài người không phải luôn luôn có
lý trí đâu. Họ hành động, suy nghĩ
theo tình cảm, thành kiến, lòng kiêu
căng và hợm hĩnh của họ. Sự chỉ
trích ví như một mồi lửa, mà lòng
kiêu căng của con người ta một kho
thuốc súng, gặp nhau tất bùng nổ,
gieo tai hại vô cùng.
Bengamin Fraklin hồi nhỏ vụng xử
bao nhiêu thì sau này lại giỏi về khoa
tâm lý và dụng nhân bấy nhiêu nên
được bổ làm sứ thần Hoa Kỳ tại
Pháp. Bí quyết của sự thành công đó
là không bao giờ chỉ trích ai hết và
chỉ thành thực ca tụng đức tính của
người thôi.
Chỉ trích, oán trách người, buộc lỗi
cho người thì kẻ điên nào cũng biết.
Nhưng nếu hiểu người
Carley nói: "Muốn xét độ lượng của
ai chỉ cần xem cách xử sự của người
đó với kẻ dưới". Vậy đáng lẽ buộc
tội, chỉ trích ai thì ta phải ráng hiểu
họ, tìm nguyên nhân những hành vi
của họ. Đó là nguồn gốc của cảm
tình, khoan dung và hoà hảo.
Đức Thượng đế kia mà còn đợi khi
người ta chết rồi mới xét công và tội.
Tại sao người phàm như chúng ta lại
nghiêm khắc hơn Ngài?